February 2022

भूप्रदेश आणि लोकसंख्या या घटकांएवढाच राज्याचा तिसरा महत्त्वपूर्ण घटक म्हणजे शासनसंस्था होय. लोकांनी विशिष्ट भूप्रदेशावर कायमचे वास्तव्य केल्यामुळे राज्य निर्माण होत नाही, तर त्यासाठी लोकांमध्ये राजकीय संघटन होणे गरजेचे असते. शासनसंस्था समाजाला संघटित ठेवण्याचे कार्य करते. शासनसंस्था हे राज्याचे ‘मूर्त स्वरूप होय. राज्यसंस्थेच्या उद्दिष्टांची पूर्तता करणारे साधन म्हणून शासनसंस्थेकडे पाहिले जाते. शासनसंस्थेचे कायदेमंडळ, कार्यकारी मंडळ

भूप्रदेश हा एक राज्याचा आवश्यक व महत्त्वपूर्ण घटक मानला जातो. राज्याच्या निर्मितीसाठी एका निश्चित व विशिष्ट भूप्रदेशाची आवश्यकता असते. विशिष्ट भौगोलिक सीमारेषांच्या अंतर्गत संघटित झालेला जनसमूह हा राज्य म्हणून ओळखला जातो. त्यामुळेच फिरस्ती टोळ्यांकडे इतर घटक असूनसुद्धा विशिष्ट भूप्रदेशाअभावी त्यांना राज्य म्हणता येत नाही किंवा ज्यू लोकांना १९४७ साली निश्चित भूमी मिळाल्यानंतरच ‘इस्रायल’ हे राज्य

राज्यसंस्थेच्या विविध विचारवंतांनी केलेल्या व्याख्येवरून राज्यसंस्थेचे लोकसंख्या, भूप्रदेश शासन संस्था व सार्वभौमत्व हे चार घटक स्पष्ट होतात. प्राचीन भारतीय विचारात कौटिल्याने राजा, जनपद, अमात्य, दुर्ग, कोश, दंड व मित्र असे राज्यसंस्थेचे सात घटक स्पष्ट करणारा सप्तांग सिद्धांत मांडलेला आहे. (४) सार्वभौमत्व आधुनिक राज्यशास्त्राने पुढील चार घटकांना मान्यता दिलेली आहे.१. लोकसंख्या :- (Population)राज्यसंस्थेचा अत्यंत महत्त्वपूर्ण व

राज्य (State) म्हणजे का?. आजच्या मानवी जीवनाचा अविभाज्य भाग असलेली आणि राज्यशास्त्र या विषयाच्या अभ्यासाचा केंद्रबिंदू असलेली संस्था म्हणजे राज्यसंस्था होय. मानवाने आपल्या गरजांच्या पूर्ततेसाठी कुटुंबसंस्था, विवाहसंस्था, धर्मसंस्था, समाजसंस्था अशा अनेक संस्था निर्माण केल्या. मानवाच्या समाजशील प्रवृत्तीतून निर्माण झालेली राज्यसंस्था ही सर्व सामाजिक संस्थांच्या शिखरस्थानी आहे. म्हणूनच राज्यसंस्थेला ‘Istitution of institution’s • असे संबोधले जाते.

राज्य संस्थेचा सर्वात महत्त्वपूर्ण आणि राज्यरूपी शरीराचा आत्मा मानला जाणारा घटक म्हणजे सार्वभौमत्व होय. सार्वभौमत्व म्हणजे राज्याचे स्वतंत्र अस्तित्व होय. सार्वभौम सत्ता ही राज्याची स्वतंत्र, सर्वोच्च आणि अनियंत्रित सत्ता होय. राज्यातील सर्व व्यक्ती आणि संस्था वांबर सार्वभौम सत्तेचे नियंत्रण असते. परंतु राज्यांतर्गत किंवा बाहेरील कोणत्याही सत्तेच्या नियंत्रणात सार्वभौम सत्ता नसते. सार्वभौम सत्तेच्या इच्छांचे, आज्ञांचे पालन